Мектеп оқушыларының мінез-құлқы мен эмоционалды жағдайы проблемасы әрқашан мұғалімдер мен ата-аналардың ерекше назарында болды. Бүгінгі күні бұл тақырып өзектілігін сақтап қалды және тіпті білім беру процесінің барлық қатысушылары үшін ерекше назарға ие болды.
Буллинг дегеніміз не және ол несімен қауіпті?
Мектептегі зорлық-зомбылық физикалық агрессияны ғана емес, психологиялық қысым, қорқыту, өсек тарату, бопсалау, қорқытуды да білдіреді. Сонымен қатар, жаңа технологиялардың дамуы мен әлеуметтік желілердің танымал болуымен мектептегі зорлық-зомбылықтың жаңа түрі - кибербелсенділік пайда болды.
Бүгінгі таңда буллинг - әлемдегі ең көп кездесетін құбылыстардың бірі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының зерттеуіне сәйкес, 11 жастағы Литва оқушыларының 64% -ы буллингке ұшырайды, 50% - Ресейлік, 46% - бельгиялық оқушылар. Австрияда, Люксембург пен Шотландияда бұл көрсеткіш 32%, Канада мен Швейцарияда - 30%, Францияда - 25%  құрайды.
Біздің елге келетін болсақ, БҰҰ Балалар қорының (ЮНИСЕФ) 2011 жылы жүргізген зерттеу нәтижелері бойынша қазақстандық мектеп оқушыларының 66,2% -ы мектеп зорлық-зомбылығына ұшыраған, оның 63,6% -ы куәгер, 44,7% -ы жәбірленуші ретінде және 24,2% зорлық-зомбылық жасағанын мойындады.
Бұзақылықтың салдары мектептегі психологиялық ортаға кері әсер етіп қана қоймай, білім сапасына да әсер етеді. TIMSS, мектептегі математика және жаратылыстану ғылымдары бойынша білім беру сапасының халықаралық мониторингтік зерттеуі, қауіпсіздік пен мектепте жиі болатын зорлық-зомбылық оқиғалары оқушылардың оқу нәтижелеріне кері әсер ететіндігін анықтады.
Басқа зерттеулер көрсеткендей, бұзақылық танытқан студенттерде кейінірек үйрену, есірткі қолдану және зорлық-зомбылыққа ұшырау қаупі артады.
ӘЛЕМДЕГІ БУЛЛИНГТІ ҚАЛАЙ КҮРЕСІҢІЗ?
Әлемдік тәжірибеде мектептерде бұзақылықпен күресу және салауатты психологиялық орта құру бойынша айтарлықтай күш жұмсалды.
Бұзақылыққа қарсы алғашқы іс-шаралардың бірі 1983 жылы Норвегияда басталған Olweus қорқытуға қарсы бағдарламасы болды. Бағдарламаның төрт мақсаты бар: осы құбылыс туралы жалпы түсінікке қол жеткізу, бағдарламаға ата-аналар мен мұғалімдерді белсенді тарту, мектептегі зорлық-зомбылыққа қарсы нақты ережелер әзірлеу және бұзақылық құрбандарын қолдау және қорғау. Әрекеттер үш деңгейге бағытталған: мектеп, сынып және әр оқушы жеке. Бағдарлама ең тиімді бағдарламалардың бірі болып саналады, сонымен қатар Австрияда, Швецияда, Финляндияда, Германияда, Исландияда және т.б. кең таралған. Португалия мен Ұлыбританияда ұқсас бағдарлама - қауіпсіз мектептер бағдарламасы, Швецияда - Фарста бағдарламасы әзірленді ). Фарст шеңберінде әр мектепте 2-4 мұғалімнен тұратын команда жұмыс істейді, олар бұзақылық жағдайында оны шешуге бірден араласады. Осы бағдарламалар шеңберінде олардың тиімділігін бағалау деңгейі ұсынылатындығы назар аудартады, бұл мектеп агрессиясына қарсы күрестегі мектептердің қызметін жетілдіруге мүмкіндік береді.
Нидерландыда қауіпсіз мектеп ортасын құру бағдарламаларының бірі - әлеуметтік құзыреттіліктер мен демократиялық құндылықтарды дамытуға бағытталған бастауыш сынып оқушыларына арналған «Бейбіт мектеп» бағдарламасы. Оқушылардың ата-аналары бағдарламаға белсенді қатысады, тіпті медитация сабақтары өткізіледі. Сондай-ақ, елде «Қайтару» бағдарламасы бар, оның мәні мектептегі шаралар әсер етпеген проблемалық мінез-құлықты оқушыларға бөлек уақытша ғимарат беру болып табылады. Бағдарламаның мақсаты - бұл студенттерді олардың мінез-құлық және әлеуметтік дағдылары бойынша жұмыс істегеннен кейін негізгі мектепке қайтару.
Мектептегі зорлық-зомбылықтың алдын алу көптеген дамыған елдердегі қызметтің маңызды бағыты болып табылады. Мысалы, Даниядағы мектептерде балалар «мектеп күні» деп аталады, онда балалар мектептегі бар проблемалар туралы ашық айта алады және оларды шешу әдістерін ұсына алады.
Бұзақылыққа қарсы бастамалардың тиімділігі мен маңызы өте жоғары. Мектептегі зорлық-зомбылықтың алдын-алу және алдын-алу бағдарламалары бұзақылықты 25% -ға дейін төмендететіні дәлелденді.
Еуропа елдерінің күш-жігері халықаралық деңгейде де біріккен. Алғашқы қадамдар 1998 жылы, Еуропалық Комиссияның «Мектептердегі екі жылдық агрессия» бастамасы бойынша басталды.
(Мектептегі зорлық-зомбылық), ол мектептегі зорлық-зомбылықтың алдын алу және онымен күресу үшін әр түрлі әрекеттерді қолдауға бағытталған. Бұл бастамадан кейін тағы бірнеше ауқымды бағдарламалар болды, мысалы, Connect Connect жобасы 1998-2002 жж., Демократиялық қоғамдағы күнделікті өмірдегі зорлық-зомбылыққа жауап 2002-2004 жж. екіжылдық
2005 жылы Еуропалық Комиссия «Балалар мен зорлық-зомбылық» атты іс-шаралар жоспарын іске қосты, оның басты мақсаты - жастар мен мектептегі қылмыс пен зорлық-зомбылыққа қарсы саясатты анықтауға және жүзеге асыруға көмектесу. Бұл жоба одан әрі балалардың құқықтарын қорғауға және оларды зорлық-зомбылықтың кез-келген түрінен қорғауға бағытталған «Балалармен және олармен бірге Еуропа құру» бағдарламасына біріктірілді. 2015 жылы осы бағдарламаның үшінші кезеңі аяқталды.
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕ МЕКТЕПТІҢ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҒЫМЕН КҮРЕСУ ҮШІН ҚАНДАЙ ІС-ШАРАЛАР ЖАСАЛАДЫ?
Дамыған елдердің фонында бұзақылықпен күресудің ішкі бастамалары өршіл емес екенін мойындау керек.
Бұл көбінесе мектеп қабырғасындағы климат едәуір дәрежеде тәуелді болатын Қазақстанда мектеп психологиялық қызметінің қалыптасуына байланысты. Алғашқы мамандар 1980 жылдардың аяғында кейбір мектептерде пайда болды. Ресми түрде педагог-психолог қызметі 2008 жылы ғана енгізілді. Салыстыру үшін Данияда мектеп психологиялық қызметі 1934 жылы, Гонконг (ҚХР) 1959 жылы өз жұмысын бастады.
Соған қарамастан, соңғы жылдары біздің елімізде мектептегі білім беру үшін психологиялық қолдаудың маңызы едәуір өсті.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі мектептердегі агрессия, зорлық-зомбылық пен кемсітушілік деңгейін төмендету бойынша психологтардың жұмысын қолдайды. Психологтарға арналған ұзақ және қысқа мерзімді оқыту курстары аясында тақырыптық семинарлар, тренингтер, шеберлік сыныптары өткізіледі. 2015 жылы ұзақ мерзімді біліктілікті арттыру курстарынан өткен білім беру психологтарының саны 8 130 адамның 2175 құрады, бұл 2014 жылмен салыстырғанда 45% артық. 2015 жылы 1014 мектеп психологы қысқа мерзімді біліктілікті арттыру курстарынан өтті.
Студенттердің девиантты және аутодеструктивті мінез-құлқының алдын-алу, балалардың агрессивтілік деңгейін анықтау және қатыгездік пен зорлық-зомбылық әрекеттерінің көрінісі, студенттердің стресске төзімділігін арттыру және т.б. үшін жыл сайынғы әдістемелік ұсыныстар мен оқу құралдары жасалады.
Сонымен қатар, 2011 жылдан бастап елімізде қадағалау органдарының (Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі және т.б.) қарамағында кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын-алу бойынша мобильді топтар жұмыс істейді, олардың қызметі бопсалауға, мектептердегі зорлық-зомбылыққа және ұзақ мерзімді келмеуге қарсы күреске бағытталған. 2015 жылы мобильді топтардың саны 700-ден асты. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс саны 2012 жылы 4670-тен 2014 жылы 3561-ге дейін азайды. 
Бұзақылыққа қарсы күрестің маңызды бастамаларының бірі - «Шығыс Қазақстан облысының білім беру ұйымдарында зорлық-зомбылықтың алдын-алу және әрекет ету» типтік бағдарламасы.
Бұл бағдарлама 2013 жылдан бері Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, ЮНИСЕФ, Норвегия Сыртқы істер министрлігі және аймақтық білім департаменті арасындағы ынтымақтастық аясында жүзеге асырылып келеді. Бағдарламаның қатысушылары облыстың 7 мемлекеттік мектептері мен 3 мектеп-интернаттары болды. Жобаның мақсаты - мектептердегі 16 негізгі компоненттерді енгізу, оның ішінде мектептердегі зорлық-зомбылықты анықтау, жауап беру және алдын-алу жүйесін дамыту, мектептегі қауіпсіздік тобын құру, зорлық-зомбылық жағдайларын «дұрыс қызметтерге» қайта бағыттау тетігі және т.б.
Болашақта бұл жобаны еліміздің барлық мектептерінде жүзеге асыру жоспарланып отыр.
 2015 жылдан бастап 2015-2016 жылдарға арналған білім беру ұйымдарында балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ведомствоаралық бірлескен іс-шаралар жоспарын іске асыру басталды. Мақсат - барлық мектептерді психологтармен, әлеуметтік педагогтармен, денсаулық сақтау қызметкерлерімен, мектеп инспекторларымен қамтамасыз ету, сондай-ақ жеке профилактикалық жұмыс үшін қолайсыз отбасылар туралы мәліметтер базасын құру.
МЕКТЕПТІ БУЛЛИНГТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАНДАЙ?
Қазіргі бұзақылыққа қарсы саясат біраз жетістіктерге жетті, бірақ шешуді қажет ететін мәселелер бар. Біріншіден,
Республикада мемлекеттік мектептерді психологтармен қамтамасыз етудің үлесінің жоғары болуына қарамастан (97,6%), кейбір аймақтарда осы санаттағы педагог кадрларға қажеттілік бар.
Атап айтқанда, Ақмола облысында мектептердің тек 77% -ы білім беру психологтарымен қамтамасыз етілген. Олардың жалақысының төмен деңгейін де атап өткен жөн. Педагог-психолог орта есеппен 38 933 теңгеден 46 720 теңгеге дейін алады.
Келесі мәселе - жергілікті атқарушы органдар әзірлеген психологиялық қызметтердің ережелерінің жетілмегендігі. Осылайша, барлық аймақтар қылмыстық ахуалды, сондай-ақ білім беру ортасына әсер етудің мәдени, географиялық, ұлттық, көші-қон факторларын ескере бермейді. Әр аймақтағы психологиялық қызмет мүшелерінің құрамы мен функцияларын анықтауда бірыңғай тәсіл жоқ. Қорқытушылыққа ұшыраған мектеп оқушыларының отбасыларымен жұмыс істеу маңыздылығы әрдайым ескерілмейді.
Үшіншіден, мектеп агрессиясының алдын-алу бастамалары санының артқанына қарамастан, бұл шаралар барлық мектептерді қамтымайды. Қоғам қазіргі жағдайдан толық хабардар емес, өйткені мектептегі зорлық-зомбылыққа қарсы қолданылатын шаралардың тиімділігін бағалау тетіктері жетілмеген.
Сонымен қатар, елде мектептерде қауіпсіз психологиялық орта құрудың маңыздылығы туралы кең ауқымды қоғамдық сана қалыптасқан жоқ.
БУЛЛИНГКЕ ҚАРСЫ КҮШТІ қалай күшейту керек?
Білім беруді модернизациялау жағдайында барлық жерде мектептегі зорлық-зомбылық пен агрессияға байланысты проблемаларды шешу өте маңызды. Ол үшін мыналар қажет сияқты:
• Тек психологтардың ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік педагогтардың, мектеп инспекторларының, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасарларының, медицина қызметкерлерінің, сынып жетекшілерінің, ата-аналар комитетінің мүшелерінің міндеттерін нақты бөлу және үйлестіру арқылы мектептің психологиялық қызметін жақсарту және олардың кәсіби ынтымақтастығын күшейту;
• елдің барлық білім беру мекемелерінде психологиялық қызметтің жан-жақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
• ел деңгейінде мектеп рэкетіне жол бермеу, анықтау және болдырмау үшін нормативтік құқықтық құжаттарды әзірлеу;
• әр білім беру ұйымы деңгейінде зорлық-зомбылыққа қатысты мектептің саясатын реттейтін құжат әзірлеу;
• Психологтардың психологиялық құзыреттілігін арттыру, отбасылық кеңес беру тәжірибесін дамыту мақсатында балалармен ғана емес, ата-аналармен және мұғалімдермен жұмысының практикалық бөлігін арттыру;
• Мектептегі зорлық-зомбылық фактілерін тіркеу, тіркеу, бақылау және есеп беру жүйесі және бұзақылыққа қарсы іс-қимылдың тиімділігін бағалау жүйесін жетілдіру;
 Бұзақылықтың алдын алуға бағытталған теледидарлық және радиобағдарламаларды, әлеуметтік роликтерді дамыту. Осылайша, қазіргі тенденциялар қауіпсіз білім беру ортасын құрудың маңыздылығын көрсетеді. Бұзақылық тек мектеп проблемасы емес екенін түсіну керек. Мектеп оқушыларының агрессивті мінез-құлқына көптеген факторлар әсер етеді: жеке, отбасылық, экологиялық, жағдайлық және әлеуметтік. Сондықтан мектепте жайлы климат құру үшін мектеп психологтарымен, мұғалімдерімен, ата-аналарымен және жалпы жұртшылықпен бірлесе жұмыс жасау қажет.
Мектептегі агрессиямен күресуге арналған түрлі бастамалардың, бағдарламалардың және іс-шаралардың сәттілігі олардың тиімді ынтымақтастығынсыз мүмкін емес.
САБАҚТА ПОЗИЦИАЛДЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЛИМАТТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ҮШІН ҰСТАЗҒА КЕҢЕСТЕР:
1. Студенттерге мінез-құлық ережелері мен талаптарын «қалай емес» емес, қалай «қалай» жасау керек.
2. Студенттерді әр түрлі бірлескен іс-шараларға тарту, сонда барлығы жалпы мәселелерді шешуге өзінің қатысуын сезінеді.
3. Әртүрліліктің (мәдени, ұлттық, діни және т.б.) маңыздылығы мен құндылығын, сондай-ақ әр түрлі қабілеттер, талғамдар, физикалық және интеллектуалдық мүмкіндіктерді атап өтіңіз.
4. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар студенттерге, мигранттарға, әлеуметтік-экономикалық жағдайы төмен балаларға және басқаларға қатысты өзіңізді мазақ етуге жол бермеңіз.
5. Студентті ұжымға жағымды да, жағымсыз да қарсы қоймаңыз. Сыныпта «сүйікті» және мұғалім ұнатпайтындар болмауы керек.
6. Оқушының жеке басын бүкіл сынып алдында талқыламаңыз немесе бағаламаңыз. Бәсекелестікке емес, ынтымақтастыққа шақырыңыз.
7. Өзіңіздің мысалыңыз бойынша оқу тобының барлық мүшелеріне құрмет көрсетіңіз.
8. Тәртіптік жазаны емес, тәрбиелік шараларды қолданыңыз. Оқушыға оның жеке басына емес, оның іс-әрекетіне және мүмкін болатын салдарына сипаттама беріңіз.
9. Оқушының қандай-да бір заңсыз әрекеті үшін бүкіл сыныпты ұжымдық жауапкершілікке тартпаңыз.
10. Қабылданбаған оқушыларды оқшаулауды бөлек отырғызып көбейтпеңіз.
11. Оқушылардың шағымдарын ескермеңіз, егер бұл оқиға мәнсіз болып көрінсе де. Зорлық-зомбылық туралы хабарламаға немесе қудалау шағымына жауап беру кезінде: «Шағымдануды тоқтат!», «Өзіңді қорғауды үйрен!», «Өзіңмен айналыс» деп айтуға жол берілмейді.